بازار سرمایه چیست؟ بررسی اهمیت، وظایف و انواع Capital Market

بازار سرمایه نوعی بازار مالی است که در آن خریداران و فروشندگان دارایی‌های مالی مثل سهام، اوراق قرضه و اوراق مشارکت با سررسید بالاتر از یک سال را معامله می‌کنند. در واقع در پاسخ به سوال بازار سرمایه چیست باید این بازار را به عنوان واسطه‌ای تعریف کرد که امکان جمع‌آوری سرمایه از افراد برای تامین مالی دولت‌ها و شرکت‌ها را فراهم می‌کند. در ادامه مقاله از آکادمی سامانه سرمایه‌گذاری آی‌پاسارگاد به بررسی جزئیات این بازار، وظایف و انواع آن می‌پردازیم.

بازار سرمایه چیست؟

به طور کلی «بازار» (Market) به سیستم و فرآیندی گفته می‌شود که در آن یک دارایی توسط یک طرف معامله فروخته شده و توسط دیگر طرف معامله خریداری می‌شود. «بازار مالی» (Financial Market) به بازاری گفته می‌شود که در آن دارایی‌ها یا ابزارهای مالی مورد معامله قرار می‌گیرند. «ابزارهای مالی» (Financial Securities) قراردادهای با ارزش مالی هستند که امکان انتقال منابع بین سرمایه‌گذاران و صادرکنندگان ابزارها را فراهم می‌کنند.

ابزارهای مالی که با عنوان اوراق بهادار نیز شناخته می‌شوند، برای افزایش سرمایه، مدیریت ریسک و تسهیل سرمایه‌گذاری در اقتصاد بسیار مهم هستند و به صورت کلی نشان‌دهنده مالکیت در یک شرکت، رابطه طلبکارانه با صادرکننده یا حقوق مالکیت هستند.  اوراق بهادار مالی به طور کلی به چهار نوع اصلی سهام، بدهی، مشتقات و اوراق بهادار ترکیبی طبقه‌بندی می‌شوند.

ابزارهای مالی ممکن است برای مقاصد کوتاه مدت یا بلند مدت مورد استفاده قرار بگیرند. معامله ابزارهای کوتاه مدتی معمولا در «بازار پول» (Money Market) و معامله ابزارهای مالی بلند مدت در «بازار سرمایه» (Capital Market) انجام می‌شود. بنابراین، بازار سرمایه آن بخش از بازارهای مالی است که با تأمین مالی بلندمدت سروکار دارد. در این بازار پس‌اندازهای افراد و مؤسسات برای شرکت‌های صنعتی و تجاری و مقامات دولتی در دسترس قرار می‌گیرد.

در بین ابزارهای مورد معامله در بازار سرمایه، ابزار مالی سهام، نشان‌دهنده مالکیت در یک شرکت و اوراق بهادار بدهی مانند اوراق قرضه، نشان‌دهنده وام گرفتن و قرض دادن است. اوراق مشتقه، نشان‌دهنده قراردادهایی است که ارزش خود را از یک دارایی پایه می‌گیرند و اوراق بهادار ترکیبی ویژگی‌های بدهی و حقوق صاحبان سهام را ترکیب می‌کنند.

فرآیند هدایت پس‌اندازها به سمت سرمایه‌گذاری‌های مولد از طریق بازار سرمایه، برای رشد و توسعه اقتصادی بسیار مهم است. بازارهای سرمایه فرصت‌هایی را برای افراد، موسسات و نهادهای دولتی فراهم می‌کند تا بتوانند سرمایه‌گذاری‌های خود را متنوع کنند و از این طریق ریسک را مدیریت کرده و به طور بالقوه بازده را در بلندمدت افزایش دهند.

تفاوت بازار پول و بازار سرمایه چیست؟

همانطور که در بخش بازار سرمایه چیست توضیح داده شد، مهمترین تفاوت بازار پول و بازار سرمایه، مدت زمان سرمایه‌گذاری است. با این حال، این دو بازار تفاوت‌های دیگری نیز با یکدیگر دارند. وجوه قرض گرفته شده از بازارهای پول معمولاً برای هزینه‌های عملیاتی عمومی مثل پرداخت حقوق کارکنان و تأمین دارایی‌های نقدشونده برای دوره‌های زمانی کوتاه استفاده می‌شوند.

اما وقتی یک شرکت از بازار سرمایه تامین مالی می‌کند، اغلب هدف سرمایه‌گذاری در کالاهای سرمایه‌ای فیزیکی و زیرساختی اضافی برای کمک به افزایش درآمد شرکت است. در این مدل، ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد تا سرمایه‌گذاری بازده کافی برای بازپرداخت هزینه خود را ایجاد کند، و از این رو بازار سرمایه مربوط به تأمین مالی بلندمدت است.

تفاوت بازار سرمایه و وام بانکی

توجه داشته باشید که وام‌های بانکی حتی اگر مدت زمان آن‌ها بیشتر از یک سال باشد، زیرمجموعه بازار سرمایه طبقه‌بندی نمی‌شوند. دلیل اول برای این موضوع این است که وام‌های بانکی به اوراق بهادار مانند سهام یا اوراق قرضه برای مبادله در بازارها تبدیل نمی‌شوند. دلیل دوم این است که وام‌دهی توسط بانک‌ها نسبت به وام‌دهی بازار سرمایه، به شدت تحت نظارت است. در نهایت دلیل سوم این است که سپرده‌گذاران بانکی نسبت به سرمایه‌گذاران بازار سرمایه، ریسک‌گریزتر هستند.

این سه تفاوت، همگی در جهت محدود کردن وام‌دهی نهادی به عنوان منبع تأمین مالی عمل می‌کنند. دو تفاوت دیگر بین بازار سرمایه و وام بانکی وجود دارد که این دو مورد به نفع وام‌دهی توسط بانک‌ها است. نکته اول اینکه بانک‌ها برای شرکت‌های کوچک و متوسط ​​قابل دسترس‌تر هستند و نکته دوم این است که بانک‌ها توانایی ایجاد پول را هنگام وام دادن دارند. در آمریکا تمایل شرکت‌ها به وام گرفتن از بازارهای سرمایه به جای بانک‌ها قوی بوده است اما شرکت‌های اتحادیه اروپا برای تأمین مالی، وابستگی بیشتری به وام‌های بانکی دارند.

انواع بازار سرمایه چیست؟

بازار سرمایه را می‌توان به دو بخش اصلی بازار اولیه و بازار ثانویه تقسیم کرد. در بازار اولیه، سهام یا اوراق قرضه‌ای که برای نخستین بار منتشر شده‌اند، به سرمایه‌گذاران فروخته می‌شوند. این فرایند معمولاً از طریق مکانیسمی به نام «پذیره‌نویسی» (Underwriting) انجام می‌گیرد. نهادهایی که در بازار اولیه به دنبال جذب منابع مالی بلندمدت هستند شامل دولت‌ها (در سطوح ملی، محلی یا شهرداری) و شرکت‌های تجاری می‌شوند.

در بازار اولیه دولت‌ها صرفاً اوراق قرضه منتشر می‌کنند اما شرکت‌ها می‌توانند هم سهام و هم اوراق قرضه عرضه کنند. سرمایه‌گذاران اصلی بازار اولیه شامل صندوق‌های بازنشستگی، صندوق‌های پوشش ریسک، صندوق‌های ثروت ملی، سرمایه‌گذاران حقیقی (با سرمایه کمتر نسبت به نهادهای بزرگ)، شرکت‌های تامین سرمایه هستند.

در بازار ثانویه، اوراق بهادار موجود میان سرمایه‌گذاران یا معامله‌گران خرید و فروش می‌شود. این معاملات معمولاً در بورس، فرابورس یا سایر بسترهای معاملاتی انجام می‌گیرد. وجود بازار ثانویه باعث افزایش تمایل سرمایه‌گذاران به حضور در بازار اولیه می‌شود، زیرا اطمینان دارند که در صورت نیاز می‌توانند سرمایه‌گذاری خود را به سرعت نقد کنند.

بازار اولیه

در بازار اولیه، ابزارهای مالی برای اولین بار به سرمایه‌گذاران فروخته می‌شود. عرضه اولیه سهام شرکت‌ها برای اولین بار در بورس، یک نمونه کامل از فعالیت در بازار اولیه است که در آن ابتدا شرکت توسط نهادهای مالی بررسی شده و سهام آن ارزش‌گذاری می‌شود. سپس بخشی از سهام شرکت با یک بازه قیمتی و در تاریخ مشخص به خریداران عرضه می‌شود. پس از اتمام عرضه اولیه، سهامداران واحدهای شرکت را دریافت می‌کنند و مالک درصدی از شرکت می‌شوند و از آن تاریخ به بعد سهام شرکت وارد معاملات در بازار ثانویه می‌شود.

پذیره‌نویسی واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری یک نمونه دیگر از فعالیت در بازار اولیه است. پذیره‌نویسی معمولا برای شرایطی است که پول از عموم سرمایه‌گذاران جمع می‌شود تا برای یک هدف خاص مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان مثال، در ابتدای شروع فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری، واحدهای آن‌ها با قیمت مشخص به عموم عرضه می‌‌شود. پس از اتمام پذیره‌نویسی، متولی صندوق، طبق شرایط تعیین شده صندوق را ایجاد می‌کند و پس از آن امکان معامله واحدهای صندوق در بازار ثانویه فراهم می‌شود.

توجه داشته باشید که اوراق قرضه منتشر شده توسط دولت و نهادهای دولتی نیز در بازار اولیه عرضه می‌شود و معمولا خریدار آن‌ها شرکت‌های بزرگ مالی مثل شرکت‌های تامین سرمایه، گروه‌های خدمات بازار سرمایه و سبدگردانی‌ها است. همچنین، شرکت‌ها نیز می‌توانند با کمک نهادهای مالی واسطه اوراق بدهی خود را در بازار منتشر کرده و از این طریق به تامین مالی بپردازند.

بازار ثانویه

بازار ثانویه بازاری است که در آن اوراق و سهام فروخته شده در بازار اولیه، امکان معامله روزانه را پیدا می‌کنند. در بازار اولیه، فرآیند انتشار اوراق و سهام معمولا طولانی است و هر اوراق بهادار فقط یک بار قابل فروش است اما در بازارهای ثانویه، هیچ محدودیتی برای تعداد دفعاتی که یک اوراق بهادار می‌تواند معامله شود وجود ندارد و این فرآیند معمولاً بسیار سریع است. به همین دلیل است که بیشتر معاملات بازار سرمایه در بازار ثانویه انجام می‌شود.

معاملات بازار ثانویه تاثیر مستقیم در فرآیند تامین مالی دولت و شرکت‌ها ندارد، اما وجود آن جمع‌آوری مالی در بازار اولیه را برای شرکت‌ها و دولت‌ها آسان‌تر می‌کند، زیرا سرمایه‌گذاران می‌دانند که اگر می‌خواهند سرمایه خود را به سرعت نقد کنند، معمولاً به راحتی می‌توانند اوراق بهادار خود را در بازار ثانویه بفروشند. با این حال، اگر بخش بزرگی از سرمایه‌گذاران سعی در فروش اوراق قرضه خود داشته باشند، این امر می‌تواند بازده انتشار اوراق قرضه آینده از همان نهاد را افزایش دهد که تاثیر منفی بازار ثانویه است.

بازیگران مختلف و متنوعی در بازارهای ثانویه فعال هستند. سرمایه‌گذاران حقیقی بخش کوچکی از معاملات را تشکیل می‌دهند، اگرچه سهم آنها در طی زمان افزایش یافته است. امروزه معامله‌گران حقیقی می‌توانند با استفاده از پلتفرم‌های ارائه شده توسط کارگزاران که از طریق مرورگرهای وب قابل دسترسی هستند، در بازارهای ثانویه خرید و فروش کنند.

در کنار خرید مستقیم دارایی‌های مالی، چندین راه برای سرمایه‌گذاری در بازار ثانویه بدون خرید مستقیم سهام یا اوراق قرضه نیز وجود دارد. یک روش رایج، سرمایه‌گذاری در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک یا صندوق‌های قابل معامله در بورس است. همچنین می‌توان اوراق مشتقه مبتنی بر بازار ثانویه را خرید و فروش کرد.

بازار سرمایه در ایران

قدمت بازار سرمایه در ایران به حدود 60 سال می‌رسد اما فعالیت رسمی و انتفاعی آن از حدود 20 سال پیش آغاز شده است. بسته به دارایی‌های مورد معامله و همچنین وضعیت شرکت‌ها، در ایران 4 بازار اصلی برای تامین مالی شرکت‌ها و سرمایه‌گذاری عموم ایجاد شده است که شامل بازارهای بورس اوراق بهادار، فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی است. در ادامه، حوزه فعالیت و دارایی‌های قابل معامله در هر یک از این بازارها را بررسی می‌کنیم.

• بورس چیست؟ بررسی انواع بورس در ایران و نحوه سرمایه‌گذاری در آن‌ها

بازار بورس اوراق بهادار

بازار بورس اوراق بهادار اولین بازار از بین بازارهای چهارگانه بورس در بازار سرمایه ایران است که در آن سهام شرکت‌ها و اوراق قرضه و بدهی معامله می‌شود. در بازار بورس به دلیل قوانین سختگیرانه ثبت و پذیرش نمادها، تنها شرکت‌هایی که از نظر بنیادی قوی بوده و شفافیت اطلاعاتی بالایی دارند پذیرفته می‌شوند. در این بازار علاوه بر اوراق بدهی و سهام شرکت‌ها، اوراق مشتقه مبتنی بر دارایی‌های پایه فعال در بورس نیز قابل معامله هستند.

بازار بورس ایران فعالیت خود را در سال 1346 شروع کرد اما فعالیت آن به صورت یک شرکت عمومی انتفاعی از سال 1384 آغاز شده است. سهام پذیرش شده در بازار بورس براساس شرایط خاص از نظر میزان سرمایه، سهام شناور، مدت زمان سودآوری پیوسته و … در دو بازار اول و دوم پذیرش می‌شوند که خود بازار اول نیز به دو دسته بازار اصلی و فرعی تقسیم می‌شوند.

بازار فرابورس

بازار فرابورس دومین بازار معاملاتی سهام است که برای شرکت‌هایی که شرایط لازم برای پذیرش در بازار بورس را ندارند، راه‌اندازی شده است. تاسیس فرابورس در سال 1387 به شرکت‌های جوان و نوپا اجازه حضور در بازار سرمایه و بهره‌مندی از منابع مالی آن را فراهم کرد و سرمایه‌گذاران نیز این فرصت را پیدا کردند تا با قبول کردن ریسک‌های به نسبت بالاتر، سودهای بیشتری از بازار سرمایه کسب کنند.

فرابورس نسبت به بورس ریسک بالاتری دارد زیرا شرکت‌ها می‌توانند با شرایط راحت‌تری در آن پذیرفته شوند. با این حال خود فرابورس نیز از نظر میزان ریسک، شرکت‌ها را در بازارهای اول، دوم، سوم و بازار پایه (خود شامل سه تابلو زرد، نارنجی و قرمز) فهرست کرده است. در این بازار اوراق مشتقه مبتنی بر دارایی‌های پایه نیز مورد معامله قرار می‌گیرد.

علاوه بر این موارد، بازار شرکتهای کوچک و متوسط (SMF) و بازار ابزارهای نوین مالی که شامل صندوق‌های سرمایه‌گذاری زمین و ساختمان، صندوق سرمایه‌‌گذاری قابل معامله، صندوق‌های جسورانه، اوراق تامین مالی استاندارد، اسناد خزانه اسلامی و اوراق تسهیلات مسکن است نیز در فرابورس قابل معامله هستند.

بورس کالا

بورس کالای ایران به‌عنوان یکی از ارکان مهم بازار سرمایه، با هدف ایجاد بستری منسجم و قانونمند برای شفاف‌سازی معاملات و کشف عادلانه قیمت کالاهای اساسی، در مهرماه سال ۱۳۸۶ به‌صورت رسمی آغاز به کار کرد. این بازار با بهره‌گیری از ابزارهای نوین مالی، خرید و فروش کالاهای پایه و مواد اولیه را در حوزه‌های مختلف صنعتی، معدنی، پتروشیمی و کشاورزی تسهیل می‌کند.

کالاهای خامی همچون فلزات، محصولات کشاورزی نظیر گندم، برنج و زعفران، و فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی در این بازار عرضه و معامله می‌شوند. مهم‌ترین مزایای بورس کالا شامل شفافیت در فرآیند کشف قیمت، کاهش نوسانات کاذب، و ایجاد اطمینان و تضمین برای طرفین معامله است. اوراق مشتقه مبتنی بر کالاها نیز در این بازار مورد معامله قرار می‌گیرند. انواع قراردادها و ابزارهای مالی قابل معامله در بورس کالا به صورت زیر هستند.

•  قرارداد نقدی
•  قرارداد نسیه
•  قرارداد سلف و سلف استاندارد
•  قرارداد آتی
•  قراردادهای اختیار معامله
• صندوق‌های کالایی (مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر طلا)
• گواهی سپرده کالایی

با استفاده از این ابزارها، بورس کالا امکان متنوع‌سازی روش‌های معامله و پوشش ریسک را برای فعالان بازار فراهم کرده و به توسعه و کارآمدی بازار کالایی کشور کمک می‌کند.

بورس انرژی

بورس انرژی ایران به‌عنوان چهارمین بورس رسمی کشور، با هدف ایجاد بازاری قانونمند و ساختاریافته برای کشف قیمت عادلانه حامل‌های انرژی، در سال ۱۳۹۱ آغاز به کار کرد. در این بورس، انواع حامل‌های انرژی و مشتقات آن‌ها شامل برق، نفت، گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی، محصولات پتروشیمی، زغال‌سنگ و سایر منابع انرژی معامله می‌شود.

عرضه‌کنندگان عمده این بازار شامل وزارتخانه‌های نفت، نیرو و صنعت، معدن و تجارت، شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی، توانیر، مدیریت شبکه برق ایران، مدیریت منابع آب ایران و سازمان حفاظت محیط زیست هستند. ساختار بورس انرژی ایران متشکل از سه بازار اصلی زیر است.

• بازار فیزیکی: محل عرضه و معامله مستقیم کالاهای انرژی
• بازار مشتقه: شامل اوراق بهادار مبتنی بر کالا، قراردادهای آتی و سایر ابزارهای مشتقه
• بازار فرعی: ویژه کالاها و معاملات خاص خارج از چارچوب اصلی

در بازار فیزیکی، تنها اشخاص حقوقی مجاز به خرید هستند، اما اشخاص حقیقی می‌توانند در بازار مشتقه به خرید اوراق بپردازند. بورس انرژی ایران با فراهم‌کردن بستری شفاف، رقابتی و قابل اتکا، نقش مهمی در توسعه بازارهای انرژی و مدیریت ریسک فعالان این حوزه ایفا می‌کند.

اهمیت بازار سرمایه چیست؟

در پاسخ به سوال اهمیت بازار سرمایه چیست باید توضیح دهیم که این بازار مزیت‌های زیادی دارد که یکی از مهمترین آن‌ها، شفافیت اطلاعات مالی شرکت‌ها است که به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تصمیمات آگاهانه‌تری اتخاذ کنند. همچنین، این بازار با کاهش هزینه معاملات و ساده‌تر کردن فرآیند کلی خرید و فروش اوراق بهادار، بستر مناسبی برای انجام مبادلات مالی فراهم می‌آورد.

از دیگر مزایای بازار سرمایه می‌توان به تامین منابع مالی گسترده برای شرکت‌ها، بهبود اثربخشی در تخصیص سرمایه و افزایش بهره‌وری اشاره کرد. این ویژگی‌ها موجب می‌شوند جریان سرمایه در اقتصاد روان‌تر شود و فرآیند تسویه معاملات نیز با سرعت و اطمینان بیشتری انجام گیرد. علاوه بر این، امکان ارزیابی و بررسی ابزارهای مالی در این بازار، فرصت‌های متنوعی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند.

همانطور که در بخش بازار سرمایه چیست گفته شد، این بازار نقش مهمی در رشد اقتصادی ایفا کرده و می‌تواند سودآوری بیشتری برای هر دو طرف معامله به همراه داشته باشد. قانونمند بودن فرآیند معاملات، هدایت سرمایه مردم به سمت چرخه تولید، کاهش مشکلات مالی بنگاه‌ها و افزایش سرانه تولید از دیگر دستاوردهای این بازار است.

جمع‌بندی

بازار سرمایه چیست؟ بازار سرمایه بخش مهم از بازارهای مالی هر کشور است که در آن امکان تامین مالی دولت و شرکت‌ها از طریق انتشار اوراق و سهام وجود دارد. سرمایه‌گذاران نیز با خرید اوراق و سهام و سایر ابزارهای مالی موجود در بازار سرمایه، در فرآیندهای اقتصادی آن‌ها شریک شده و سود کسب می‌کنند. در ایران بازار سرمایه از چهار بازار اصلی بورس اوراق بهادار، فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی تشکیل شده است که سرمایه‌گذاران بسته به علایق و تحلیل خود می‌توانند در هر یک از آن‌ها سرمایه‌گذاری کنند.